مراحل آی وی اف یا لقاح آزمایشگاهی و مراقبتهای بعد از آن

استفاده از روش آی‌ وی‌ اف یا لقاح آزمایشگاهی در موارد متعددی صورت می‌گیرد که برخی از آن‌ها به شرح زیر است:

• انسداد یا آسیب‌دیدگی لوله‌های رحمی
• تخلیه و خارج‌سازی لوله‌های فالوپ
• ناباروری ناشی از علل مردانه مانند کم‌تحرکی یا کاهش تعداد اسپرم
• ناهنجاری‌های ژنتیکی
• اختلالات تخمک‌گذاری به‌دلیل یائسگی زودرس (نارسایی زودرس تخمدان) و فیبروئیدهای رحم
• ناتوانی اسپرم در نفوذ به بدن زن یا زنده ماندن درون موکوس دهانه رحم
• ابتلا به اندومتریوز
• وجود آنتی‌بادی‌هایی علیه تخمک یا اسپرم
• ناباروری با علل نامشخص

برای آی‌ وی‌ اف باید به مواردی نظیر سن مادر، نحوه انجام این عمل، فرآیند درمانی و هزینه‌های طول درمان اهمیت دارد پس لازم است پیش از IVF اقدامات و مراقبت‌هایی را انجام گیرد که اغلب شامل چند تست و آزمایش ضروری می‌باشد. این تست‌ها عبارتند از:

1. آنالیز اسپرم: نمونه‌گیری از مایع منی برای بررسی وضعیت کلی اسپرم‌های مرد و بررسی شکل، تعداد و اندازه آن‌ها جهت بارداری
2. تست عفونت: آزمایشی برای تشخیص هرگونه بیماری عفونی نظیر ایدز و هپاتیت یا بیماری های مقاربتی در مرد یا زن
3. آزمایش رحم: سونوگرافی داخل رحمی به کمک امواج صوتی با فرکانس بالا یا اولتراسوند عکس‌برداری از حفره رحم _با ورود یک نشانگر ازطریق مهبل_ جهت تعیین وضعیت سلامتی رحم و دیواره آن
4. تست ذخیره تخمدان: تست خون جهت سنجش میزان پاسخگویی تخمدان به درمان‌ها با اندازه‌گیری غلظت هورمون FSH و استرادیول در روزهای اول قاعدگی و انجام آزمایش AMH برای بررسی میزان ذخیره تخمدان در موارد خاص

قبل از شروع عمل IVF ممکن است پزشک برای شما قرص ضد بارداری تجویز نماید. این تجویز باعث کاهش کیست تخمدان و سندروم حساس شدن تخمدان ها می شود؛ البته در این مورد بین پزشکان اختلاف نظر وجود دارد.
در صورتی که سیکل پریود شدن شما منظم نباشد، پزشک به شما پروژسترون تجویز می نماید. بعد از ۶ روز مصرف پروژسترون، بعضی از پزشکان برای بیماران، آنتاگونیست یا آگونیست تجویز می کنند که این داروها تزریقی می باشند و بر روی تخمک گذاری اثرگذار هستند.

پروسه IVF با آغاز دوره قاعدگی شروع و در روز دوم قاعدگی، آزمایش خون و سونوگرافی واژینال انجام می شود. لازم به ذکر است که سونوگرافی برای بررسی سایز فولیکول ها و چک کردن کیست ها و نیز آزمایش خون برای بررسی سطح استروژن و استرادیول خون می باشد.

این گام برای عمل IVF بسیار حائز اهمیت می باشد. قبل از شروع اولین مرحله آی وی اف، با سونوگرافی وضعیت تخمدان ها و تعداد فولیکول ها برای بارداری بررسی شده و همچنین با سنجش میزان جریان خون رسانی به تخمدان ها، می توان وضعیت آمدگی رحم برای لانه گزینی و باروری را تشخیص داد. درواقع، طی ۴ هفته پیش از آغاز درمان آی‌وی‌اف باید سونوگرافی را به همراه سنجش هورمونی و سایر آزمایش‌ها انجام داد و سپس روند IVF را آغاز نمود

در پنجمین روز سیکل قاعدگی، مجدداً سونوگرافی انجام می شود. این سونوگرافی این امکان را برای پزشک فراهم می کند تا رشد فولیکول ها و ضخامت اندومتریم را بررسی کند. رشد فولیکول باعث ایجاد آمادگی برای تخمک گذاری و تولید استروژن می شود. در این زمان دو آزمایش خون برای ارزیابی سطح استروژن انجام می شود.

در مرحله اول آی‌ وی‌ اف، فرد داروهای باروری را دریافت می‌کند که این داروها باعث تحریک تخمدان‌ها می‌شوند. معمولاً این داروها به‌صورت تزریقی هستند که شخص باید بین یک تا ۴ تزریق در روز (به مدت ۷ تا ۱۰ روز) داشته باشد. با استفاده از این داروها رشد تخمدان‌ها و اووسیت کنترل می‌شود که اووسیت درواقع سلول تخمک نابالغ است. در کل، تجویز داروهای باروری جهت تحریک تخمدان، حداکثر تا دو هفته ادامه می‌یابد که تعداد زیادی تخمک تولید می‌شود که تخمک‌هایی تکامل‌یافته و قابل باروری هستند. بدین ترتیب، فرد برای تعیین وضعیت تخمدان‌ها و بررسی سطح هورمونی تحت سونوگرافی واژینال و آزمایش خون قرار می‌گیرد. در این مرحله با تزریق HCG، فرآیند بلوغ تخمک‌ها آغاز می‌گردد. باید دانست که تزریق زودهنگام یا دیرهنگام این دارو، باعث عدم بلوغ کافی یا بلوغ بیش‌ازحد تخمک‌ها می‌شود؛ بنابراین باید HCG را در زمان مشاهده چهار فولیکول به ابعاد ۱۸ تا ۲۰ میلی‌متر و همچنین سطح استروژن بالای ۲۰۰۰ pg/ml، به فرد تزریق کرد. پس از آن، با سونوگرافی واژینال _به ویژه در یکی از روزهای هشتم تا دهم تزریق_ می‌توان روند درمان دارویی را پیگیری نمود و با تزریق هورمونی در ۳۴ تا ۳۶ ساعت مانده به استخراج، خود را برای عمل پانکچر (کشیدن تخمک از تخمدان) آماده کرد.

معمولاً بعد از ۳۴ تا ۳۶ ساعت پس از تزریق HCG، تخمک کشی یا پانکچر انجام می شود. برای این عمل، فرد بیهوشی موضعی خواهد داشت. پزشک معمولاً بین ۸ تا ۱۵ اوسیت را خارج می کند و اوسیت به آزمایشگاه جنین ارسال می گردد و در آنجا با اسپرم همسر لقاح داده می شود. لازم به ذکر است که استخراج تخمک ازطریق ورود یک سوزن توخالی به واژن و رساندن آن به تخمک‌ها انجام می‌پذیرد و معمولاً نصف روز زمان می‌برد.

ممکن است چند روز پس عمل تخمک کشی، فرد دچار لکه بینی و گرفتگی عضلات پایین شکم شود که این امر طبیعی بوده و بعد از چند روز از بین می رود.

فرآیند آماده‌سازی اسپرم‌ها و دریافت نمونه از مرد باید هم‌زمان با عمل تخمک‌گیری زن انجام شود. با تهیه نمونه مایع منی و شست‌وشوی آن در آزمایشگاه، اسپرم‌های طبیعی و فعال جمع‌آوری می‌گردد و درصورت تمایل به استفاده از اسپرم‌های فریز شده باید آن را پس از رفع انجماد، به طریق مشابه برای لقاح آماده نمود.

در این بخش از مراحل IVF، در آزمایشگاه جنین، نمونه اسپرم و تخمک را برای ترکیب کنار هم قرار می‌دهند. این فرآیند که بارور کردن تخمک یا تلقیح نام دارد، در ظروف آزمایشگاهی و با مخلوط کردن تخمک و اسپرم انجام می‌پذیرد؛ هرچند در برخی موارد برحسب ضرورت، تزریق اسپرم به داخل تخمک مستقیماً توسط تکنسین آزمایشگاه صورت می‌گیرد.

با وقوع لقاح و پشت سر گذاشتن چند تقسیم سلولی، جنین‌های تشکیل‌ شده مورد بررسی قرار می‌گیرد و در زوج‌های مستعد بیماری‌های ژنتیکی، سلامت جنین‌ها با تشخیص ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی یا PGD طی ۳ الی ۴ روز پس از لقاح ارزیابی می‌شود. برای این تست، یک سلول تک‌سلولی از هر جنین برداشته شده و پس از بررسی آن، مشخص می‌شود کدام جنین برای انتقال به رحم مادر مناسب‌تر است. باید ذکر کرد که معمولاً با گذشت ۵ روز از بارور شدن تخمک، تعداد مشخصی از تقسیم‌های سلولی به وقوع می‌پیوندد و این روند به طور فعال ادامه می‌یابد؛ لذا دقت در بررسی وضعیت رشد جنین‌ها طی این مدت اهمیت زیادی دارد.

در مرحله بعدی، رویان تشکیل شده به داخل رحم انتقال می یابد؛ معمولاً این اتفاق بین ۲ تا ۵ روز بعد از تخمک کشی انجام می شود. این پروسه بدون درد و بیهوشی و گاهی با انقباضات خفیف همراه است و طی آن با ورود یک لوله کوچک یا کاتتر به رحم، جنین‌ها در محل موردنظر قرار می‌گیرند. معمولاً در هر انتقال، بین ۲ تا ۵ جنین منتقل می شود که درصورت موفقیت‌آمیز بودن عمل، لانه‌گزینی حدود ۶ الی ۱۰ روز بعد به وقوع می‌پیوندد. پس از انجام پروسه انتقال جنین، بین دو تا سه ساعت استراحت تجویز می شود و پس از آن فرد می تواند به منزل بازگردد.

در کل، تعداد جنین‌های قابل انتقال به تعداد تخمک‌های جمع‌آوری‌شده و سن مادر بستگی دارد. باید دانست که افزایش سن با کاهش نرخ لانه‌گزینی، ضرورت استفاده از تعداد تخمک‌های بیشتر را افزایش می‌دهد. با این حال، این کار موجب افزایش خطر چندقلوزایی و گذراندن دوره بارداری خطرناک می‌شود. بنابراین معمولاً برای زنان زیر ۴۰ سال بین ۱ تا ۲ جنین و برای زنان بالای ۴۰ سال حداکثر ۳ جنین انتقال می‌یابد. بدین‌صورت که حین پر بودن مثانه، کاتتر همراه با سونوگرافی از دهانه رحم وارد می‌شود و جنین‌ها تحت‌نظر پزشک، به محل مناسب در رحم منتقل می‌گردند.

۱۲ روز پس از کاشت جنین، تست بارداری انجام می شود و نتیجه تست نشان دهنده بارداری و یا عدم بارداری فرد است. درصورت بارداری باید برای ادامه مراقبت‌ها به متخصص زنان و زایمان مراجعه کرد و درصورت عدم بارداری، مصرف پروژسترون متوقف خواهد شد. باید دانست که معمولاً تا یک هفته بعد، فرد پریود می‌شود و اگر قاعدگی رخ نداد باید به پزشک مراجعه کرد. ضمناً درصورت تمایل به تکرار مجدد درمان IVF، احتمالاً پزشک اقداماتی برای افزایش شانس موفقیت عمل توصیه خواهد نمود.

عمل آی وی اف یک پروسه زمان بر است. بالغ شدن تخمک ها چند هفته زمان خواهد برد و در حدود نصف روز لقاح تخمک و اسپرم به طول می انجامد. حدود ۲ تا ۵ روز برای انتقال جنین به داخل رحم باید صبر کرد؛ البته مادر بعد از انجام عمل تخمک کشی مرخص شده و در اغلب موارد نیاز به بستری ندارد. به طور کلی مراحل انجام IVF حدود ۳ تا ۶ هفته به طول می انجامد.

IVF با توجه به هزینه بر بودن و طولانی بودن پروسه درمان، عدم پوشش بیمه های درمانی و قطعی نبودن نتیجه درمان، استرس و اضطراب در زوج نابارور به وجود می آید. علاوه بر بروز استرس و فشارهای روانی، مسائلی نظیر عوارض ناشی از مصرف داروهای تحریک تخمدان، عوارض عمل پانکچر (تخمک کشی)، عوارض عمل انتقال جنین نیز در برخی از بیماران مشاهده می شود. توصیه می شود در صورت مشاهده هرگونه علائم غیر عادی در طول مراحل IVF، به پزشک مراجعه شود.

عوارض ناشی از مصرف داروهای تحریک تخمدان

• سندروم تحریک بیش از حد تخمدان
• تغییرات خلق و خو
• گر گرفتگی و نفخ مختصر
• یبوست و حساس شدن پستان ها
• افزایش ناگهانی وزن در عرض ۳ تا ۵ روز
• کاهش دفعات ادرار
• تنگی نفس
• سرطان تخمدان

عوارض ناشی از عمل تخمک کشی

• خون ریزی شدید واژینال
• درد در ناحیه لگن
• وجود خون در ادرار
• تب بالای ۳۸ درجه سانتیگراد
• خونریزی
•  عفونت
• آسیب به روده، مثانه یا رگ های خونی

در اغلب موارد افراد بعد از انتقال جنین دچار لکه بینی و خونریزی خفیف می شوند. این لکه بینی می تواند به علت لانه گزینی جنین رخ دهد؛ البته استفاده از شیاف واژینال نیز می تواند از علل بروز لکه بینی و خونریزی باشد و در صورت بروز خونریزی شدید باید فوراً به پزشک مراجعه شود.

بطور کلی باید موارد زیر بعد از انتقال جنین در روش IVF رعایت شود:

• استراحت نسبی به مدت سه روز بعد از انتقال جنین
• پرهیز از انجام فعالیت های سنگین ورزشی
• پرهیز از رابطه جنسی به مدت ۱۷ روز بعد از انتقال جنین
• پرهیز از جابجا کردن اجسام سنگین
• استفاده از رژیم غذایی حاوی سبزیجات و میوه های تازه و غذاهای ملین جهت جلوگیری از بروز یبوست
• عدم استفاده از دوش واژینال یا تامپون
• عدم استفاده از وان حمام یا شنا کردن به مدت ۴۸ ساعت بعد از انتقال جنین

خوابیدن یا استراحت در هر موقعیتی بلامانع است. توصیه می شود در صورت بروز خونریزی شدید، تنگی نفس، حالت تهوع یا درد شدید به پزشک مراجعه شود.

آی‌ وی‌ اف یکی از رایج‌ترین روش‌های درمان ناباروری است که درصد موفقیت آن به عوامل مختلفی همچون سن مادر، سابقه بارداری قبلی، سبک زندگی، علت ناباروری و… بستگی دارد. درواقع، نرخ بارداری توسط روش‌های کمک‌باروری کمتر از بارداری طبیعی می‌باشد و بنابراین اغلب این روش‌ها جهت رسیدن به نتیجه مطلوب، چندبار تکرار می‌شود. لازم به ذکر است که درصورت عدم دریافت اسپرم از مرد یا تخمک از زن، امکان استفاده از اسپرم اهدایی، تخمک اهدایی و جنین اهدایی وجود خواهد داشت. البته این روش‌ها نیازمند آگاهی از برخی شرایط حقوقی و شرعی می‌باشد که اغلب مراکز درمان ناباروری، مشاوره‌هایی را در این خصوص ارائه می‌دهند. در مجموع باید گفت که درصد موفقیت IVF برحسب سن مادر، به شرح زیر است:

• برای زنان زیر ۳۵ سال بین ۴۰ تا ۵۰ درصد
• برای زنان ۳۵ تا ۳۷ سال بین ۳۳ تا ۳۶ درصد
• برای زنان ۳۸ تا ۴۰ سال بین ۲۳ تا ۲۷ درصد
• برای زنان بالای ۴۰ سال بین ۱۳ تا ۱۸ درصد

با مثبت شدن نتیجه آزمایش و عدم وجود مشکلاتی ازقبیل سابقه سقط مکرر، بارداری مولار یا خارج رحمی، لکه‌بینی و خونریزی شدید، درد غیرطبیعی و… می‌توان نخستین سونوگرافی را در اواخر هفته ۷ یا اواسط هفته ۸ بارداری انجام داد و از وضعیت ساک حاملگی، جنین و ضربان قلب مطلع شد. البته درصورت انجام سونوگرافی زودهنگام باید دانست که احتمال دیدن ساک حاملگی در اوایل هفته ۴ بارداری و یا بتای زیر ۱۵۰۰ بسیار کم می‌باشد. همچنین با وجود مشاهده ساک حاملگی در سونوگرافی هفته ۵ بارداری، نمی‌توان جنین و ضربان قلب آن را تشخیص داد. سونوگرافی هفته ششم هم می‌تواند جنین را بدون تشخیص ضربان قلب نشان دهد و گاهی درصورت تبحر و دقت سونولوژیست، امکان تشخیص ضربان در اواخر هفته ششم وجود خواهد داشت.

شهر یزد با بهره مندی از برجسته ترین پزشکان و مجهزترین مراکز درمان ناباروری، توانسته گامی مؤثر در زمینه درمان نازایی بردارد. پژوهشکده علوم تولید مثل یزد و بیمارستان مادر که در زمینه درمان به روش IVF ،IUI و میکرواینجکشن با مراکز مهم دنیا در امر درمان ناباروری رقابت می کند، هر ساله پذیرای زوج های نابارور از سراسر کشور و حتی کشورهای همسایه می باشد. دکتر عباس افلاطونیان، دکتر مریم افتخار و دکتر راضیه فیروز آبادی از برجسته ترین پزشکان درمان ناباروری در شهر یزد می باشند.